Uvod
Biskup Štrosmajer, koji je veoma držao do one poznate Isusove želje (Jovan, 17, 11), iznad glavnog ulaza svoje katedrale-bazilike u Đakovu stavio je rečenicu: Slavi Božjoj, jedinstvu crkava, slogi i ljubavi naroda svog. Izgradnja navedene crkve otada je bila posvećena slavi Božijoj i jedinstvu Crkava te je njeno zidanje u prvom redu stajalo u neposrednoj vezi s Isusovom željom.
Mi katolici, veli blaženopočivši nadbiskup Perko, u očima smo nekih pravoslavaca jeretici, s kojima ne sme da se ima nikakvog posla. Znate, imao sam običaj da za praznike, osobito Božić u Uskrs, idem na patrijaršijsku službu. Uvek bih dobio počasno mesto, ali tokom svih tih godina nisam doživeo da me neko u Crkvi javno pozdravio, imenovao me, izrekao dobrodošlicu, veli nekadašnji beogradski nadbiskup davne 2001. godine(F. Perko: »Moj ideal je pustinjački život«, Nin, 17. maj 2001, s. 35).
Sve to je neshvatljivo s obzirom na ono Isusovo »zlatno pravilo« i Njegovu želju(Mt 22, 37–40; Jov 17, 11), ali je zato shvatljivo s obzirom na šesto i trideset treće pravilo Laodikijskog sabora. Navedena pravila jasno zabranjuju ortodoksnom, pravoslavnom, verniku zajedničko moljenje s jeretikom ili shizmatikom.
Od jednog do drugog pisanja
Pročitamo li Pravoslavnu enciklopediju, koja je 2002. godine izašla s blagoslovom patrijarha Pavla, i jedan tekst iz Pravoslavlja (br. 958/07, s. 28–29), koji se odnosi na katolike i njihovu Crkvu, zaključićemo dve stvari:
1. da je samo Pravoslavna crkva jedna, sveta, saborna i apostolska crkva (Pravoslavlje, 958/07) i
2. da je od Hristove Crkve Rimokatolička crkva otpala u jeres (Pravoslavna enciklopedija, III, s. 1631, Savremena administracija, Beograd, 2002).
U prvom slučaju (Pravoslavlje), kada se veli da je Pravoslavna crkva jedna, sveta, saborna i apostolska crkva, misli se isključivo na našu Pravoslavnu crkvu, ne, na primer, i na Rimokatoličku crkvu; u drugom slučaju Rimokatolička crkva zapravo se i ne vidi kao Crkva jer je navodno otpala u jeres (Pr. enciklopedija, s. 1631).
Međutim, ako o izrazu »pravoslavni« mislimo na Avgustinov način, zaključićemo nešto drugo. Po Avgustinovoj shemi razmišljanja izlazilo bi da monopol na reč »pravoslavni« danas isto toliko može da ima Rimska koliko, na primer, i svaka druga Pravoslavna crkva, jer u svojoj knjizi Papino poglavarstvo u Crkvi za prvih osam vekova o. Ivan Marković veli: Što je pravoslavlje? U crkvenom jeziku to bi značilo ispovijedanje pravoga Isukrstova vjerozakona. Stoga sveti Oci i crkve i pisaoci starih doba, pravoslavnom Crkvom označuju jedinu pravu Isuskrstovu Crkvu. Dapače, naizmjence rabe riječi pravoslavlje i katoličanstvo, akoprem one ne izrazuju jednu istu misao… A zatim dodaje: Tako, na primjer, Augustin u knjizi De vera Religione, dok veli da ćeš badava pravi vjerozakon tražiti kod jeretika i shizmatika, nadodaje da ga treba iskati jedino kod onih što se »kršćanima katolicima ili pravoslavnim zovu« [Quaerenda est religio apud eos solos, qui christiani catholici, vel orthodoxi nominantur] (De vera Rel, c. 5; Opp. Migne, T. III, col. 127).
Ne zaboravljajući na gornju Avgustinovu tvrdnju, dr fra Ivan Marković dalje veli: Prema tome: tko s Petrovom Stolicom, središtem katoličke Crkve ne drži; tko Petrova zastupnika na onoj Stolici ne priznaje, »glavnoj pravoslavnoj Krstovoj Crkvi«… pravoslavnoj Crkvi nipošto ne pripada. Takav, bio što mu drago, za nas je inovjerac… (isto, str. VIII).
Rekao bih da se katolička ekleziologija takvog teološkog ekskluzivizma službeno odrekla na Drugom vatikanskom saboru. Na primer, formulaciju Fulgencija Ruspijskog, koju je Firentinski sabor (15. vek) prihvatio, navedeni Sabor je odbacio. Formulacija: Nitko izvan Katoličke crkve, ni poganin, ni krivovjerac, ni vjernik odijeljen od crkvenog jedinstva, ne može imati udjela u vječnom životu (K. Heinz Weger, Uvod u teološku misao Karla Rahnera, Zagreb, 1986, s. 75) nije više stav Katoličke crkve o pravoslavnoj braći.
Samim tim znači da za Katoličku crkvu oni nisu ni jeretici ni inoslavni.
Međutim, ako sada tvrdimo da je Katolička crkva donošenjem novih dogmi izgubila naziv Pravoslavne crkve, a time i zajednice spasenih, isto mogu i nama da pripišu katolici, jer i mi – ako i nismo donosili nove dogme, novog ipak nismo bili lišeni. Tako, na primer, šta reći za našu pravoslavnu eshatologiju – učenje o poslednjim stvarima – koja stolećima živi u normativnoj svesti naše crkve (J. Popović, Dogmatika, s. 710–711), koju smo gradili sećajući se učenja sv. Ćirila Aleksandrijskog i Žitija prepodobnog Vasilija Novog (Tomo Vukšić, Mi i oni, s. 268–270, Vrhbosanska katolička teologija, Sarajevo)?
Reč je o učenju o mitarstvima kojih ima dvadeset. Možemo li za navedeno učenje naći teološko pokriće u bilo kojem jevanđelskom ili Pavlovom ili nekom drugom tekstu? A budući da ne možemo, velim da nisu samo katolici unosili »novine«, nego i mi (pravoslavci). Razlika je bila samo u sledećem: dok je na Zapadu oduvek bilo jasno ko je legitiman da sazove jedan opšti (vaseljenski, ekumenski) Sabor, na Istoku je bilo kontradiktornih stavova, tako da sve do danas nismo »stigli« da se okupimo i da neke svoje stavove pretočimo u dogme, pa danas oni za nas imaju značenje teologumena. Međutim, zbog tih novih učenja, nove doktrine, Katolička crkva ne vidi danas pravoslavne vernike kao »jeretike« i »inoslavne«, na šta ukazuje i najnovija katolička ekleziologija. Premda po njoj (Dominus Iesus, od 5. IX 2000. god.) Pravoslavna crkva nije crkva u punini, Pravoslavna je Crkva prava Kristova Crkva, jer posjeduje sva četiri elementa crkvenosti – jedna, sveta, katolička i apostolska (Juraj Kolarić, Ekumenska trilogija, Prometej, Zagreb, 2005, s. 821).
Međutim, ono što danas uslovljava i čini da Pravoslavna crkva »nije Crkva u punini«, jeste to što se ne nalazi u punom zajedništvu s Rimom koji ima apostolsku legitimaciju. Misleći na Pravoslavnu crkvu, odnosno Carigradsku katedru, prof. Sergije Troicki veli: Za razliku od Rimske crkve i nekih istočnih crkava, ona nije bila apostolskog porekla (Sergije Troicki, »Crkveno-politička ideologija«, Glas Srpske akademije nauka, Beograd, 1953, s. 162).
Dakle, dok su neki (dr Georgios Kapsanis, J. Popović, Homjakov, Dostojevski i drugi) na Istoku reč »pravoslavlje« vezivali isključivo za svoju nacionalnu crkvu i svoj konfesionalni identitet, danas se pojam »pravoslavlje« tiče isključivo jedne Crkve, jedne teologije, Tatakis u svojoj Istoriji vizantijske filozofije veli: Unutar pravoslavnog Hrišćanstva… treba razlikovati pravoslavlje vizantijsko od pravoslavlja zapadnoga (Tatakis, Istorija vizantijske filozofije, Bratstvo sv. Simeona Mirotočivog, Vrnjačka banja, 1996, s. 116).
No kako se u navedenoj Enciklopediji i drugde najčešće ne navode jasno obrazloženi argumenti zbog kojih je Katolička crkva »izgubila« status svete i apostolske crkve, to se sada pitamo: kako je navedena Crkva za neke pravoslavce mogla da izgubi navedeni status, a da njeno učenje nije bilo osuđeno od strane Sabora, od koga je uvek bivala najzavisnija istina u Crkvi?
Dalje, čime objasniti da su, na primer, katolici zbog dogmatskog dodatka filiokve pre Fotija bili pravoslavci, a za vreme Fotija i za sve kasnije fotijevce »jeretici«, »inoslavni«? Jer za filiokve se znalo već u četvrtom veku, pa se s tim u vezi setimo da je sinod u Aleksandriji (430. god.) prihvatio poslanicu sv. Ćirila, u kojoj se kaže da »Duh Sveti izlazi od Oca i Sina“ (dr Stjepan Bakšić. Presveto trojstvo, Zagreb, 1941, s. 213), a tek je Fotije u svome delu Nomokanone svrstaolatine u red »jeretika«, što mnogo govori (J. B. Pitra, Juris eccl. Graecorum historiae et monumenta, II, Roma, 1868, s. 608).
Šeststo godina Crkva je ponavljala da Duh sveti ishodi iz Sina, da bi s nastalim raskolom hijerarhija i kler jedne Crkve zbog iste stvari osuđivali kler druge Crkve. Međutim, dok pravoslavne crkve danas reč pravoslavna Crkva koriste isključivo za sebe, za označavanje svoga identiteta, pojedine pravoslavne Crkve smatraju da u okviru istočnog pravoslavlja samo one imaju pravo da ga koriste, tako da s tim u vezi i čitamo: Jerarhija Grčko-pravoslavne crkve zadržava sebi jedino pravo da odlučuje o tome šta je u pitanjima vere istinito ili lažno…, a zatim: Grčko-pravoslavna crkva je cela i jedina crkva, Telo Hristovo, jedina opunomoćena od apostola (dr Dušan Glumac, »Pravoslavna crkva i svetski savez Crkava«, Pravoslavna misao, Beograd, br. 1/1958, s. 48).
Sve to ne traje od juče te se s tim u vezi u pravoslavlju, i to u onom vizantinjskom, srećemo i s teorijom o istočnom papizmu koja živi i traje uporedo sa zapadnim papocezarizmom.
Međutim, na Zapadu smo takvog stanja svesni do Drugog vatikanskog sabora. S njim bitna odrednica za identifikaciju rimskog biskupa nije više vlast već služenje, tako da i u najnovijem Zakoniku kanonskog prava papa za sebe veli da je sluga slugu Božjih (Zagreb, 1988, s.15). Najzad, danas znamo samo za kardinalsku mitru, a ne i za papsku tijaru, što mnogo govori za osnovno razumevanje rimsko-katoličkog identiteta, koji je u svom postojanju nezamisliv bez institucije papstva i s tim u vezi Petrovog primata, iz kojeg se izvodi i onaj drugi primat – primat rimskog biskupa.
Polazeći od različitog razumevanja do suprotnih ponašanja, poznati pravoslavni bogoslov G. Florovski svojevremeno je pisao da poglavari pravoslavnih crkava treba da shvate sadašnji status odeljenih crkava i da ga definišu (dr Dušan Glumac, »Pravoslavna crkva i svetski savez crkava«, s. 41).
Međutim, budući da oni to do danas nisu službeno učinili, mi normativno i ne znamo šta treba crkveno da mislimo o zapadnim hrišćanima i njihovim Crkvama! Što, na primer, nije slučaj s Rimokatoličkom crkvom kad su u pitanju nekatoličke Crkve (Dogmatska konstitucija o Crkvi, s. 290–299; Dominus Iesus).
Zato što se poglavari pravoslavnih crkava nisu potrudili da shvate sadašnji status odeljenih Crkava – kako bi rekao Florovski – danas imamo različite stavove pravoslavnih hrišćana o katolicima…
(Nastavlja se)
Marko P. Đurić