Nalazeći se u osmini molitve za jedinstvo hrišćana, kardinal Kurt Koh, prefekt Dikasterija za unapređenje hrišćanskog jedinstva, razmišlja u svom eseju o odnosu između katolika i pravoslavaca 60 godina nakon istorijskog susreta Svetog Pavla VI, Pape, i ekumenskog patrijarh Atinagora. Ispod je kompletan prevod kardinalovog teksta koji je objavio „Vatikan Njuz” na svom sajtu.
U Jerusalimu je 5. i 6. januara obeležena 60. godišnjica susreta pape Pavla VI. i vaseljenski patrijarh Atinagora. Bio je to prvi susret Pape i vaseljenskog patrijarha nakon susreta pape Eugena IV. i patrijarh Josip II. za vreme Sabora u Ferari (1438-1439). Ova važna godišnjica je pre svega plodna prilika da se osvrnemo na bolne odnose dveju Crkava u prošlosti, u shvatanju da je jedini način da se deluje na prošlost da se pročisti istorijsko pamćenje i oprosti. Međutim, cilj osvrtanja na prošle događaje je da se sa zahvalnošću prizna ono što je postignuto od 1964. godine, ali i da se omoguće novi koraci ka budućnosti.
Povratak milosti, po sili zakona
Sastanak u Jerusalimu imao je poseban uticaj na istoriju jer je taj bratski zagrljaj potvrdio spremnost obe Crkve da obnove međusobno milosrđe. Taj gest nam je pred očima kao trajna ikona spremnosti na pomirenje. Stoga je papa Franja u svojoj poruci vaseljenskom patrijarhu Vartolomeju I. 2023. godine, povodom praznika zaštitnika Svetog Andreja, istakao da je put ka pomirenju započeo „zagrljajem, gestom koji elokventno izražava uzajamno priznanje crkve, bratstvo“.
Ovaj bratski poljubac ima i duboko duhovno značenje. Pošto agape i bratski poljubac predstavljaju izraz i obred evharistijskog jedinstva, cilj putovanja započetog u Jerusalimu mora biti ponovno uspostavljanje evharistijskog zajedništva. Zaista, kada se agape ozbiljno doživljava kao crkvena stvarnost, da bi bio verodostojan, onda mora postati evharistijski agape. To je bila namera dvojice hodočasnika koji su se sastali u Jerusalimu. Ovim događajem počelo je svitanje novog dana u kome će buduće generacije zajedno proslavljati Jednog Gospoda, učestvujući u Njegovom Evharistijskom Telu i Krvlju.
Nezaboravni susret u Jerusalimu otvorio je put onom koji se dogodio 7. decembra 1965. godine, kada su poglavari dveju Crkava ukinuli međusobne ekskomunikacije od 1054. Iz Carigradske Patrijaršijske crkve Svetog Đorđa na Fanaru i iz Rimskog Bazilici Svetog Petra, potvrdili su međusobnu spremnost na anateme, kojih se i danas sećamo, skinuli „iz sećanja i iz sredine Crkve“ da više ne bi bili smetnja „bližim odnosima u ljubavi“. Na ovaj svečan i pravno obavezujući način, događaji iz 1054. godine i njihove posledice predati su istorijskom zaboravu. Istovremeno je proglašeno da one više nisu zvanični deo dve Crkve.
Ovim istorijskim činom iz Tela Crkve uklonjen je otrov ekskomunikacije, a „simvol podele“ zamenjen je „simvolom ljubavi“. Prema tadašnjem teologu Jozefu Racingeru, „odnos „hladnog milosrđa“, kontrasta, nepoverenja i antagonizma zamenjen je odnosom milosrđa i bratstva, simbolizovanim bratskim poljupcem“. Ukidanjem ekskomunikacije, Rimska i Carigradska Crkva se mogu vratiti međusobnom priznavanju sestrinskih Crkava, što je još značajnije kada se uzme u obzir da su pokrovitelji dveju Crkava, Svetog Petra i Sv. Andrije, bili su biološka braća.
Dijalog milosrđa u službi pomirenja
Ovi nezaboravni događaji bili su polazna tačka ekumenskog dijaloga milosrđa, koji je u narednim godinama produbljen živom razmenom poseta i međusobnom komunikacijom, što se vidi iz zajedničke dokumentacije prelepog naziva „Tomos Agapis“. Dijalog milosrđa našao je posebno vidljiv izraz u dobroj tradiciji međusobnih poseta Carigradske i Rimske crkve povodom njihovih zajedničkih krsnih slava ili drugih posebno važnih događaja. Za novoizabranog Papu poseta vaseljenskom patrijarhu na Fanaru u Carigradu, ubrzo nakon početka njegovog pontifikata, postala je običaj ispunjen smislom. I bio je lep znak zrelog prijateljstva kada je vaseljenski patrijarh Vartolomej I. došao u Rim na ceremoniju inauguracije pape Franje, gest koji je bio još značajniji jer se to dogodilo prvi put u istoriji ekumenskih odnosa između Rima i Carigrada.
Dijalog milosrđa treba nastaviti i produbiti kako danas tako i u budućnosti, i zato što su kroz istoriju različite duhovnosti na Istoku i Zapadu sve više udaljavale Crkve i umnogome doprinosile kasnijem raskidanju. Kardinal Valter Kasper je sažeto i oštro ovaj proces sažeo rekavši: „Hrišćani se nisu udaljili samo zbog svojih sporova i različitih doktrinarnih formulacija, već su se otuđili jedni od drugih zbog različitih načina života.
Ovakav razvoj događaja može se objasniti činjenicom da je Jevanđelje Isusa Hrista od samog početka različito primano u hrišćanskom zapadnom i istočnom svetu, te da se živelo i prenosilo u skladu sa različitim kulturnim tradicijama i oblicima. Uprkos ovim razlikama, hrišćanski svet prvog milenijuma na Istoku i na Zapadu živeo je kao jedna Crkva. Međutim, hrišćani su se postepeno udaljavali i počeli sve manje da razumeju jedni druge, do te mere da, kako je Iv Kongar elokventno istakao, možemo priznati da je ovaj proces međusobnog otuđenja bio jedan od glavnih uzroka raskola koji se kasnije dogodio.
U svetlu ovih istorijskih događaja, moramo se zapitati da li zaista možemo govoriti o podeli između Istoka i Zapada u Crkvi. Takozvani „raskol“ se obično vezuje za 1054. godinu, kada su Konstantinopolj i Rim izdali ekskomunikacije. Ali ovo je više simboličan od istorijskog datuma. Zaista, nije bilo raskola, u pravom smislu te reči, između Crkve Istoka i Crkve Zapada. I nije bilo formalne međusobne osude 1054. ili bilo kog drugog datuma. Pravoslavni teolog Grigorije Larencakis sažeo je ovu važnu činjenicu u sledećoj kratkoj formulaciji: „Nema raskola, još odvojenog“.
Dakle, ne treba govoriti o raskolu, već o sve većem otuđenju Istoka i Zapada unutar Crkve. Ova distanca, koja je kroz istoriju dovodila do nesporazuma i sporova, može se prevazići samo strpljenjem, a pre svega milosrđem, iskrenim naporom da se jedni drugima susretne.
Dijalog milosrđa nam je omogućio da ponovo otkrijemo bratstvo između katolika i pravoslavaca koje je papa Jovan Pavle II. smatra jednim od najvažnijih plodova ekumenskog nastojanja.
Dijalog milosrđa doprinosi pre svega pomirenju između Crkava, koje se praktično izražava u traženju oproštenja za grehe počinjene u prošlosti. Ova molba za oproštaj je posebno hitna s obzirom na Četvrti krstaški rat iz 1204. godine, koji je iz razumljivih razloga i danas otvorena rana za mnoge pravoslavne hrišćane. Ovaj krstaški rat je u početku započeo sa pozitivnim ciljem. Međutim, iz političkih razloga, Carigrad su zauzeli i opljačkali mletački mornari, uprkos činjenici da je papa Inoćentije III. čvrsto zabranio rat protiv hrišćana – upozorenje koje je ponovo aktuelno, u svetlu rata u Ukrajini.
Dijalog milosrđa doprinosi pre svega pomirenju između Crkava, koje se praktično izražava u traženju oproštenja za grehe počinjene u prošlosti. Ova molba za oproštaj je posebno hitna s obzirom na Četvrti krstaški rat iz 1204. godine, koji je iz razumljivih razloga i danas otvorena rana za mnoge pravoslavne hrišćane. Ovaj krstaški rat je u početku započeo sa pozitivnim ciljem. Međutim, iz političkih razloga, Carigrad su zauzeli i opljačkali mletački mornari, uprkos činjenici da je papa Inoćentije III. čvrsto zabranio rat protiv hrišćana – upozorenje koje je ponovo aktuelno, u svetlu rata u Ukrajini.
Dijalog istine u potrazi za zajedničkom verom
U istorijskim procesima međusobnog otuđenja u pitanju su bile i ozbiljne teološke stvari. S jedne strane, dijalog milosrđa zahteva dijalog istine; odnosno ozbiljnu teološku razradu teoloških razlika koje ostaju izvor podela sa ciljem da se omogući crkveno i evharistijsko opštenje. S druge strane, dijalog milosrđa predstavlja preduslov i stanište u kojem dijalog istine može cvetati. Dva dijaloga su neraskidivo povezana, kao i milost i istina. Ekumenski dijalozi vode u budućnost samo ako ih prati ljubav prema istini vere, a ne samo politički interesi crkve. U najdubljoj srži svakog ekumenskog nastojanja je prepoznavanje i dublje razumevanje apostolske vere, koja se krštenjem prenosi i poverava svakom novom članu Tela Hristovog.
Početak teološkog dijaloga istine najavljen je zajedničkim saopštenjem povodom prve posete pape Jovana Pavla Drugog vaseljenskom Patrijarhu Dimitriju I. za praznik Svetog Andreja u Carigradu 1979. godine.
Teološki dijalog može početi ohrabrujućim zapažanjem da Katolička i Pravoslavna crkva imaju široku zajedničku bazu verovanja. Zbog toga bi se ekumenski dijalog u početku mogao fokusirati na uspostavljanje zajedničkog temelja vere. Ova široko zajednička osnova postoji zbog činjenice da su među svim hrišćanskim crkvama i crkvenim zajednicama katolici i pravoslavci najbliži jedni drugima. Oni su zapravo zadržali isto drevno crkveno ustrojstvo, odnosno osnovnu sakramentalno-evharistijsku i episkopsku strukturu Crkve; u obe Crkve se jedinstvo u Evharistiji i episkopska služba smatraju konstitutivnim činiocima postojanja Crkve.
U tom kontekstu, već na Drugom vatikanskom saboru, Katolička crkva je izrazila posebno poštovanje prema istočnim Crkvama, smatrajući ih delom temeljne zajednice pomesnih Crkava kao „sestrinskim crkvama“ jer obezbeđuju episkopsku službu i apostolsko prejemstvo i sve važeće sakramente, a među njima posebno Evharistiju, imajući tako sve suštinske crkvene elemente koji ih čine partikularnim Crkvama. I priznajući da istočne crkve, „iako razdvojene, imaju istinske sakramente“, Katolička crkva takođe tvrdi da je „trajno zajedničko učešće na svetim mestima ne samo moguće već i preporučljivo“.
Evharistijska eklisiologija: pristupi i razilaženja
Ključno pitanje o kome se mora dalje raspravljati u ekumenskom dijalogu za ponovno uspostavljanje crkvenog opštenja jeste različito shvatanje službe rimskog biskupa. Ali čak i po ovom pitanju može se krenuti od zajedničkih osnova. U stvari, pravoslavlje takođe smatra Crkvu rimskog biskupa za prvo mesto u nizu raznih biskupskih stolica, kako je to ustanovio Nikejski sabor. Međutim, ako bi pravoslavlje priznalo Papu kao „prvog među jednakima“, ako bi se jedinstvo vratilo, osnovna formula iz katoličke perspektive ide korak dalje, afirmišući: „Papa je prvi – i on takođe ima određene službe i zadatke“.
Ako malo bolje pogledamo ovu razliku, uviđamo da se iza pitanja Petrove službe krije eklisiološka razlika, budući da u temeljnoj strukturi drevne Crkve, koju su sačuvali i pravoslavni i katolici, pitanje papske službe predstavlja element to se i dalje doživljava kao kontroverzno. Pa ipak, čak i posebno u eklisiološkom pitanju, nalazimo široke zajedničke osnove, a posebno u daljem razvoju evharistijske eklisiologije, koju su prvenstveno promovisali ruski teolozi prognani u Pariz posle Prvog svetskog rata, a koju je revitalizirala Katolička crkva sa Drugim vatikanskim koncilom.
U katoličkoj teologiji to pokazuje činjenica da je, suprotno jednostranoj univerzalističkoj eklisiologiji koja je bila raširena u prošlosti, Sabor ponovo otkrio „Crkve“ – množinu – ponovo dajući vrednost, iz teološke perspektive, pomesnim Crkvama, od kojih je svaka u potpunosti Crkva, iako nijedna od njih ne čini celu Crkvu: „Ova Crkva Hristova je zaista prisutna u svim legitimnim lokalnim zajednicama vernika koji se, držeći se svojih pastira, i sami nazivaju Crkvama u Novom Zavetu“ .
Katolička crkva tako živi u međusobnom odnosu pluraliteta pomesnih Crkava i jedinstva vaseljenske Crkve.
U katoličkom tumačenju, univerzalna dimenzija uopšte nije u suprotnosti sa evharistijskom eklisiologijom. Naime, Katolička crkva primat rimskog biskupa ne vidi ni kao isključivi ili primarni pravni element ili samo kao spoljašnji element evharistijske eklisiologije, već kao stvarnost koja je ukorenjena u Crkvi. Jedinstvo Crkve duboko počiva u tome što ona živi od jedne Evharistije. Čak se i primat rimskog biskupa mora shvatiti u odnosu na onu mrežu evharistijskih zajednica koja je Crkva, kako kaže mons. Bruno Forte je prikladno primetio: „Primat u Evharistiji“.
Prema tome, misija rimskog biskupa – koji, po Svetom Ignjatiju Antiohijskom, ima „prvenstvo ljubavi“ – jeste da u Evharistiji sjedini sve pomesne Crkve prisutne u svetu u jednu vaseljensku Crkvu. Primat rimskog biskupa je prvenstvo ljubavi koja gleda na ono jedinstvo Crkve koje dozvoljava i čuva evharistijsko zajedništvo i sprečava, verodostojno i delotvorno, da se jedan oltar podigne iznad drugog oltara.
S druge strane, evharistijska eklisiologija u pravoslavnom svetu povezana je sa veoma snažnom eklisiologijom pomesne Crkve. Pojam „Crkva“ označava zajednicu vernika koji, okupljeni oko svog episkopa, sa njim služe Evharistiju. Zato je svaka evharistijska zajednica celovita Crkva. Iako horizontalno jedinstvo pomesnih Crkava predstavlja punoću i lepotu, ono (horizontalno jedinstvo) u krajnjoj liniji nije neophodno da bismo bili Crkva. Isto važi i za regionalni nivo, gde su, po principu autonomije i autokefalnosti, Crkve nezavisne; i pošto su čvrsto vezani za svoje narode, postoje kao nacionalne Crkve. To je svakako njihova snaga, jer su inkulturisani u društvu u kojem žive vernici.
Rizik kome su izložene nacionalne Crkve je rizik da budu izložene, prilično često, jakim nacionalističkim trendovima. Ovakvi trendovi proizilaze isključivo iz činjenice da pravoslavlje – za razliku čak ni od katoličke crkve – ne priznaje odvojenost između Crkve i države, već u tome vidi međusobnu „simfoniju“. Iz toga sledi da univerzalna dimenzija Crkve klizi u drugi plan. Međutim, ako se univerzalna dimenzija ne ceni, teško je postići zajednički koncept službe jedinstva čak i na univerzalnom nivou.
Ekumensko pomirenje između sinodalnosti i prvenstva
Iz ovoga proizilazi važno pitanje kako postići veću teološku konvergenciju u tumačenju pojma Crkve kod katolika i pravoslavaca. Nepotrebno je reći da ovo ne može biti kompromis zasnovan na najmanjem zajedničkom imenitelju. Naprotiv, snage obe crkvene zajednice moraju biti u međusobnom dijalogu. U tom smislu, zajednička pravoslavno-katolička radna grupa svetog Irineja, u svom završnom studijskom dokumentu pod naslovom „Deljenje pričešća“, ponudila je sledeće smernice: „Iznad svega, Crkve će morati da se zalažu za veću ravnotežu između sinodalnosti i primata u svim nivoima crkvenog života, uz jačanje sinodalnih struktura u Katoličkoj crkvi i prihvatanje u Pravoslavnoj crkvi izvesnog primata unutar zajednice Crkava na vaseljenskom nivou“.
Stoga, da bismo nastavili u ovom pravcu u ekumenskom dijalogu, neophodna je spremnost obe Crkve da uče.
S jedne strane, Katolička crkva mora priznati da u svom životu i crkvenoj organizaciji još nije razvila stepen sabornosti koji bi bio teološki moguć i neophodan, te da vrednovanje i jačanje sabornosti takođe predstavlja važan doprinos ekumenskom priznanje primata rimskog biskupa. U tom pravcu, papa Franja je uveren da teološki i pastirski napori uloženi u izgradnju saborne Crkve takođe imaju snažan uticaj na ekumenizam, te da se pitanje Petrovog prvenstva može prikladnije razjasniti unutar sinodalne Crkve: „Papa nije sam iznad Crkve, već u njoj kao krštenik među krštenima i u Biskupskoj konferenciji kao biskup među biskupima, koji je u isto vreme – kao naslednik apostola Petra – pozvan da vodi Crkvu u Rim, koji predsedava svim Crkvama u ljubavi“.
S druge strane, nadamo se da je Pravoslavna crkva spremna da preispita princip autokefalnosti na način da omogući veću otvorenost za univerzalnu dimenziju Crkve i, shodno tome, da bude u stanju da prepozna teološku potrebu za prvenstvom na univerzalni nivo. S tim u vezi, pravoslavni teolog i mitropolit Ivan D. Zizijulas je više puta posebno naglasio da služba jedinstva na vaseljenskom nivou Crkve ni na koji način nije u suprotnosti sa evharistijskom eklisiologijom, već sa njom.
Mešovita međunarodna komisija za teološki dijalog između Katoličke crkve i Pravoslavne crkve takođe je ukazala na bolju ravnotežu između sinodalnosti i primata. Konkretno, na plenarnoj skupštini u Raveni 2007. godine, Komisija je usvojila važan dokument koji potvrđuje da su sabornost i prvenstvo međusobno zavisni i da se ta korelacija ostvaruje na svim nivoima Crkve: pomesnom, regionalnom i vaseljenskom. Činjenica da su katolici i pravoslavci mogli prvi put zajednički da se izjasne da su Crkvi potrebni protosi (Prvi, op. prev.), čak i na opštem planu, predstavlja još jednu prekretnicu na ekumenskom putu. Istovremeno, Komisija je proširila i detaljno proučavala ovu osnovnu viziju sa još dva dokumenta: o sinodalnosti i prvenstvu tokom prvog milenijuma (u Kjetiju 2016) i o sinodalnosti i prvenstvu u drugom milenijumu i danas (u Aleksandriji 2023).
Cilj ovih ekumenskih nastojanja je da se obnovi crkveno jedinstvo na način da Pravoslavna crkva i Katolička crkva ne nastave da žive kao dve odvojene Crkve, već da žive kao jedna Crkva na Istoku i Zapadu, odražavajući tako jedinstvo Telo Hristovo. Ali biti Telo Crkve teži da ide dalje od sebe, ka obavezujućem zajedništvu u Evharistijskom Telu Gospodnjem, zbog čega bi obnavljanje jedinstva Crkve rezultiralo rekonstrukcijom evharistijskog opštenja.
Vaseljenski patrijarh Atinagora je izrazio ovu viziju oštrim rečima 1968. godine: „Ovo je vreme za hrišćansku hrabrost. Zavolimo jedni druge da bismo ispovedali svoju nekadašnju zajedničku veru: zakoračimo zajedno pred slavu svetog zajedničkog oltara da ispunimo volju Gospodnju da Crkva zablista, da svet veruje i da bude mir Božiji sa svima nama“. U ovoj viziji ispunjen je duboki značaj bratskog poljupca, koji je pre 60 godina promenjen u Jerusalimu i koji danas nastavlja da ujedinjuje katolike i pravoslavne u zajedničkom ekumenskom nastojanju.